قرآن، کتاب عقل و عشق

متنی که اینک ملاحظه می کنید، پنجمین نامه دانشجو و طلبه سابق این کشور است؛ به همراه پاسخی که اینجانب به آن داده ام. متن نامه و پاسخ اینجانب به قرار ذیل است:

شما نخست دو نکته را یاد آور شده و در بیان نکته اول نوشته اید:  

یک: چه بسا تأثیری که شما در تعمیق مذهب دارید، بیشتر از خصمتان است؛ زیرا آن ها با عقاید و ظاهرگرا بودنشان، جذابیت آموزه های عقلانی گفته های محمد را هم از بین می برند؛ ولی شما با تطابق این نوع از آموزها با شرایط روز آن را جذابتر می کنید.

نقطه منفی راه شما این است که گروندگان با شیوه شما، بیشتر از گروه قبل احتمال گرایش به عقایدی از جمله تقدس قرآن و تنها منبع درست بودنش را دارند.

عرض می کنم:

این سخن شما اظهار نظری مطابق واقع است. من بر این باورم که دین یک مقوله عاقلانه و عاشقانه است؛ یعنی هم مطابق عقل آدمی است و هم مطابق عشق او. به تعبیر دیگر دین یک امر فطری؛ یعنی مطابق فطرت عقلی و عاطفی آدمی است؛ لذا نمی توانم هیچ چیزی را که با عقل و عاطفه مخالفت دارد، جزو دین برشمارم. آنچه که اظهار می کنم، چیزی است که با تمام وجودم آن را دریافته و به آن ایمان دارم. آنان که دین را نامعقول و نامطلوب معرفی می کنند، گرفتار تعصب کور و جمود فکری اند و از دین فقط پوسته آن را گرفته اند و بلکه بر تن دین پوستینی وارونه پوشانده اند. آنان از هسته و روح دین بهره ای ندارند. پوسته دین هم به طور عمده امری تاریخی و قومی است؛ اما هسته دین امری فراتاریخی و جهانی است.

در بیان نکته دوم نوشته اید: دو: قرار بود در ضمن بحث به هم احترام بگذاریم؛ نه اینکه به قول شما عقایدی از جمله اعتقاد نداشتن من به وجود خدا را دلیلی بر عدم توانایی در حس خدا و در حقیقت از سرخوردگی از این عدم توانایی بدانید. من در تمام مراحل بحث سعی کرده ام، دلایل قابل استناد و علمی را ارائه کنم و اعتقادم هم ناشی از این نوع مستندات است. این مسئله یکی دیگر از همان بی انصافی هایتان است. بارها تأکید کرده ام و باز هم تأکید می کنم من بر وجود آموزه های عقلانی در قرآن و مخصوصا آموزه های اخلاقی قابل ستایش نقدی ندارم. آن را به عنوان متنی مرجع دانستن و افضلیتش بر دیگر منابع قابل نقد است. تقدس یک متن یا یک انسان باعث تعصب می شود. مهم ترین نتیجه منفی این عارضه اصرار بر درست بودن همه چیز و حتی اشتباهات و نقاط منفی آن متن است.

عرض می کنم:

اولاً، من همواره می کوشم، حرمت دیگران را رعایت کنم. اگر سهواً خلاف آن صورت گرفته، پوزش می خواهم و هر آنچه که خلاف ادب نوشته ام، یادآور شوید تا اصلاح کنم.

ثانیاً، تردیدی نیست در این که اگر کسی به خدا باور نداشته باشد، نمی تواند در خود حسی از او داشته باشد. چطور بتوان نسبت به کسی که باور به وجودش نداریم، دلدادگی و عشق ورزی کنیم و نتایج گراسنگ آن را به وضوح مشاهده نماییم؟

ثالثاً، من در مواردی از شما تقاضای مستندات کرده ام. در آن موارد به وضوح ملاحظه می شود که شما یک تخیلی می فرمایید و بعد لباس حقیقت بر آن می پوشانید؛ نظیر این که فرمودید که اقای دولابی به جهت حرص نداشتنش دارای آرامش بوده است. سند شما در این زمینه چیست؟ آیا خود او در این زمینه سخنی گفته است؟ یا توجیهی است که شما اظهار فرموده اید؟

رابعاً، مناسب است، در تقریری دیگر بیان کنم که آموزه های دینی بر سه قسم است:

اول، آموزه های عقلی، اعم از عقل عملی که بر حسن و قبح عقلی مبتنی است یا عقل نظری که بر بدیهیات و یا ضروریات متکی است. به نظر می رسد که شما این قسم از آموزه های دینی و قرآنی را می پذیرید. اگر چنین باشد، باید خدا و قیامت را هم که با عقل قابل اثبات است، قبول فرمایید؛ اما این گونه نیست و شما آنها را منکرید.  

دوم، آموزه های عقلائی که عبارت از امضای قراردادها و سنت هایی است که در میان عرب حجاز عصر پیامبر(ص) وجود داشته است. این ها تا جایی که با عقل مخالفت نداشته، از سوی پیامبر(ص) تأیید شده و در مواردی نیز تکمیل گردیده است. چنان می نماید که شما این دسته از آموزه ها را نمی پذیرید؛ اما به هر حال، باید به قراردادها و سنت های هر قومی احترام گذارد ولو آن که ما به آن پای بند نباشیم. مگر آنهایی که خلاف عقل اند. اگر ما قراردادها و سنت هایی را قبول کردیم ولو آن که از قوم دیگری باشد، خلاف عقل و سیره عقلاء نیست؛ چنان که مردم هند زبان انگلیسی را از انگلیسی ها پذیرفتند و ما پوشیدن لباس کت و شلوار را از اروپاییان.

سوم، آموزه های وحیانی که با تجربه نبوی پیامبر(ص) به دست آمده است؛ نظیر صور برزخی بهشت و دوزخ که در تجربه معراج مشاهده کردند. نوعاً این تجربه ها اگر از سوی افراد راستگو و امین و مورد اعتماد بیان شود، قابل اعتمادند؛ به خصوص آن که تجربه کنندگان فراوانی داشته باشند. البته تجربه صور برزخی به انبیاء اختصاص ندارد و افراد عادی هم به چنین تجربه هایی دست می یابند؛ نظیر کسانی که تجربه های نزدیک مرگ داشته اند. چنین تجربه هایی به متدیننان به دین خاصی اختصاص نداشته است. از این رو، نمی توان آن تجربه ها را یک امر ایدئولوژیک خواند و از پذیرش آنها سربرتافت.

خامساً، انکار نمی کنم که تقدیس کورکورانه یک متن مانع از نقد آن می شود؛ اما اگر تقدیسی عالمانه باشد، مانع از نقد آن نیست. شما فرمودید که در قرآن اشتباهات و نقاط منفی وجود دارد؛ اما این ادعایی بیش نیست. اگر مواردی را بیان فرمایید، بهتر می توان پاسخ داد.

در ادامه نوشته اید: و حالا باز حس جاودانگی، باز می شود به علم انسان استناد کرد. اینکه می گویید مکان و غذا محدودیت دارد: بشر در حال کشف سیاراتی از جمله ماه است که کم کم شرایط زندگی در آن قابل فراهم است.

عرض می کنم:

اولاً، علوم بشری سیر نزولی قدرت ها و توانایی های آدمی را انکار نمی کند و هیچ امکانی را نمی تواند فراهم سازد که بالاخره مانع سیر قهقرایی رشد آدمی و سرانجام مرگ او بشود. شما پدیده مرگ را چگونه توجیه می کنید و چه وجه معقولی می توانید برای آن بیان نمایید؟

ثانیاً، آدمی فقط یک حس و تمایل به نام حس و تمایل به جاودانگی ندارد. او تمایل دارد، قوای جسمانی و روحانی اش نیز برقرار باشد و زوال نپذیرد. آیا در این جهانی که همه موجودات جهان در حال تطور و تغییرند، می توان تصور کرد، روزی فرا برسد که قوای جسمانی و روحانی آدمی ثبات داشته باشد و زوال نپذیرد؟

ثالثاً، شما چطور روزی را تصور می کنید که آدمی بتواند در سیارات دیگر که امکان حیات در آنها نیست، زندگی کند، اما نمی توانید بپذیرید، پس از مرگ بتواند به حیاتش ادامه دهد؟ اگر شما می پذیرید، امری که اکنون ناممکن است، روزی ممکن شود، حیات پس از مرگ را نیز باید همین گونه تلقی کرد.

رابعاً، تردیدی نمی توان داشت که جوهر حیات آدمی، روح اوست و گرنه اگر روح از بدن مفارقت جوید، جسم می پوسد و از بین می رود. شما اساساً، چرا لازمه ادامه حیات آدمی را تعلق جسم مادی به او می دانید؟ چرا قائل نمی شوید که روح بدون این جسم مادی هم امکان حیات دارد؟ 

نوشته اید: اگر عمر طولانی انسان ظلم به کسانی باشد که این مزیت را نداشتند، پس باید این اشکال در مورد پیشرفت های کنونی بشر هم نسبت داد که برای انسان ها رفاه آورده است. نشستن به پای عدالتی که روزی همه ظلمها را برچیند و ما از این زیردست بودن نجات دادن شده همین وضع کشورهای جهان سوم که مرکز ظهور چهار دین بزرگ جهانند. طبق آمار سازمان ملل، بیشترین احجاف در حق بشر هم در این کشورها رخ می دهد. چون نشسته اند به پای همان عدالت و کاری نمی کنند. هرچند کم کم این نوع دید با تطابق عقایدی مثل انتظار با آماده شدن برای ظهور در حال از بین رفتن است؛ ولی این نوع تطابق هم از آن چسباندن های مذهبی هاست برای توجیه همه چیز درست بودن دین، وگرنه وقتی خودمان بلند شدیم و همه چیز را درست کردیم و قانون حاکم شد دیگر مهدی می خواهیم چکار.

عرض می کنم:

اولاً، باید ما نظریه ای که برای تفسیر هستی به دست می دهیم، حکیمانه و عادلانه باشد. اگر شما تفسیری از هستی به دست دادید که مستلزم بیهوده و ظالمانه بودن نظام هستی باشد، نظریه شما قابل دفاع نخواهد بود.

ثانیاً، رفاه آدمی به برخورداری از مادیات نیست. بسا انسان های مرفهی که زندگی تلخی را تجربه می کنند. رفاه آدمی به تفسیر حکیمانه و عاشقانه او از هستی است؛ طوری که تمام رنج های زندگی اش توجیه معقول و دلپذیری داشته باشد. آنانی که به خودکشی روی می آورند، فقط به این جهت نیست که از رفاه مادی محرومند؛ بلکه بسیاری بر اثر پوچ و هیچ دانستن زندگی است که خودکشی می کنند.

ثالثاً، حس عدالت جویی و گسترش عدالت به سراسر جهان از احساس های واقعی و ارزشمند آدمی در طول تاریخ بوده است. سیر کلی رشد آدمی در طول تاریخ نیز تحقق و گسترش عدالت را در جهان هدف گرفته است. تردیدی نمی توان داشت که هر روز که می گذرد، جوامع بشری شکلی عادلانه تر به خود می گیرند. به این ترتیب، پیش بینی حاکمیت عدل در سراسر گیتی انتظاری دور از واقع نیست.

به این ترتیب، انتظار منجی در هر عصر و قومی از فطریات بشری است. انتظار ظهور مهدی در میان مسلمانان و یا شیعیان نیز از این قسم بیرون نیست. چنان که در آموزه های روایی آمده، واقعیت قیام مهدی(ع) برای عدالت گستری چیزی جز مهیا شدن تمام بشریت برای این مهم نیست. در آموزه های روایی آمده است که خود مردم باید زمینه را برای قیام منجی و برپادارنده عدالت مهیا سازند. در قرآن آمده است: «ِ إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم‏ (رعد، 11)؛ خداوند سرنوشت هیچ قومی را عوض نمی کند، مگر این که خودشان عوض کنند».

ثالثاً، این که بشر طالب عدالت و گسترش آن است، در صورتی موجه می نماید که بر کل هستی عدالت حاکمیت داشته باشد و گرنه مثل این است که ما در آب گل آلود در پی آبی گوارا باشیم. ما با باور به این که انسان پس از مرگ حیات دارد، قائلیم که اگر در این جهان به کسی ظلم می شود، در جهان دیگر به آن رسیدگی می گردد؛ اما شما چگونه ظلم های رفته بر آدمیان را قابل رسیدگی می دانید؟

رابعاً، هرگز نشستن به امید این که روزی در جهان عدالت حاکم شود، هرگز در دین توصیه نشده است و اگر چنین اندیشه ای از سوی برخی از دینداران اظهار شده، قابل دفاع دانسته نمی شود.

خامساً، اگر دین را مجموعه ای از احکام عقلی و عقلائی و تجارب روحی و معنوی معرفی کنیم، نمی توان به چهار دین اسلام، یهودیت و مسیحیت و زرتشتی محدود کرد. لذا باید گفت: تمام بشر دارای دین اند. نیز اگر دین را به ارتباط آدمی با یک امر قدسی و غیبی تعریف کنیم، آن نیز شامل ادیانی مثل هندی و بودایی می شود. علامه طباطبایی با مطالعه اوپانیشادهای هندی ها به این باور رسیده بود که دین آنان نیز منشأ قدسی و غیبی دارد (نک: قرآن در اسلام).

بنابراین دین امری جهانی است و به خاورمیانه و جهان سوم اختصاص ندارد. به همین رو، در قرآن آمده است که خداوند برای هر قومی پیامبری فرستاده است: «وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هاد (رعد، 7)؛ هر قومی هدایت گری دارد».   

نوشته اید: در مورد تحدی قرآن یک مطلب قابل توجه است. قبول دارید حتما که هیچکدام از انسان ها دقیقا مثل هم نیستند. پس نه حرفشان و نه هیچ اثر بشری از دو نفر می تواند دقیقا شبیه هم باشد. حالا اینکه یک نفر با مراقبت و رعایت اخلاق به آموز هایی دست یافته که در میان قومش برترین بوده، از طرفی قومش به دلیل زیر پا گذاشتن عدالت و اینطور فضیلت ها از این آموزه ها دور شده بودند، دلیل نمی شود، دیگر نه در هیچ زمانی و نه توسط هیچ کسی این سطح از آموزه ها گفته نشود. به قول خودتان آموز های قرآن تذکری بر فطریات است و عقلانی. داشتن یک عقل انسانی سالم می تونند همه این ها بیان کند. حالا در آن زمان و در آن مکان نه در مکان و زمان دیگری. چه بسا فلسفه نجات بخش فکر بشری از سوی امثال سقراط و افلاطون و ارسطو قرن ها قبل از محمد بوده است. نقل های دینی هم مانند حوادث تاریخیست که قطعیت در حقیقت داشتن همه جزئیات ندارند. شاید افراد زیادی آن را نقل کنند؛ ولی خودتان مستحضرید اختلاف قرائات در قرآن مسئله ایست جدی در تحریف قرآن. مواردی از جمله اینکه قرائات قرآن با متن وحیانی متفاوت است با عقل جور نمی آید.

عرض می کنم:

اولاً، هر واقعه تاریخی نظیر تحدی پیامبر اسلام(ص) باید در همان فضا و بستر وقوعش مطالعه شود تا حقیقت آن مکشوف گردد. حضرت محمد(ص) مجموعه هایی از سخنان را به نام سوره های قرآن آورده بود که نه از کسی آموخته و نه از ذهن خودش تراوش کرده بود؛ بلکه از غیب به او القاء شده بود. تحدی آن حضرت چنین بود که اگر ادعا می کنید، خود من این سوره ها را بافته ام، شما نیز چنین کنید؛ یعنی بدون این که از کسی آموخته باشید و نیز بدون این که از ذهن خودتان ترواش کرده باشد، سخنی مانند سخن من در حد ده سوره یا حتی یک سوره بیاورید؛ چنان که در قرآن آمده است:

«أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ * فَإِلَّمْ یَسْتَجیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (هود، 13-14)؛ یا مى‏گویند: "این [قرآن‏] را به دروغ ساخته است." بگو: "اگر راست مى‏گویید، ده سوره برساخته‏شده مانند آن بیاورید و غیر از خدا هر که را مى‏توانید فرا خوانید." پس اگر شما را اجابت نکردند، بدانید که آنچه نازل شده است به علم خداست، و اینکه معبودى جز او نیست. پس آیا شما گردن مى‏نهید؟»

این تحدی در سراسر تاریخ جاری است. هیچ کسی نمی تواند سخنی بگویید که نه از دیگری آموخته و نه از ذهن خودش ترواش کرده، جز این که از غیب به او رسیده باشد.

بنابراین، اعجاز قرآن به خارق العاده بودن نحوه دریافت آن بود. کسی سخنانی را بر مردم می خواند که آن سخنان را نه از دیگران آموخته بود و نه ساخته خودش بود؛ بلکه از ماوراء به او القاء شده بود؛ چنان که در قرآن آمده است:

«وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمینِکَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ * بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فی‏ صُدُورِ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلاَّ الظَّالِمُونَ (عنکبوت، 48-49)؛ و تو هیچ کتابى را پیش از این نمى‏خواندى و با دست [راست‏] خود [کتابى‏] نمى‏نوشتى، و گر نه باطل‏اندیشان قطعاً به شک مى‏افتادند. بلکه [قرآن‏] آیاتى روشن در سینه‏هاى کسانى است که علم [الهى‏] یافته‏اند، و جز ستمگران منکر آیات ما نمى‏شوند.»

نیز آمده است:

«وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْری مَا الْکِتابُ وَ لاَ الْإیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدی إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقیمٍ (شوری، 52)؛ و همین گونه، روحى از امر خودمان به سوى تو وحى کردیم. تو نمى‏دانستى کتاب چیست و نه ایمان [کدام است؟] ولى آن را نورى گردانیدیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن راه مى‏نماییم، و به راستى که تو به خوبى به راه راست هدایت مى‏کنى.»

ثانیاً، فطری بودن آموزه های قرآن هرگز مستلزم این نیست که کسی بتواند بدون فراگیری از دیگران و نیز بدون تکیه بر داشته های ذهنی خود سخنی بگوید، مگر این که از غیب به او برسد. قرآن خودِ فطرت نیست؛ بلکه آموزه هایش موافق فطرت است. به این ترتیب، با تکیه بر عقل چه فردی یا جمعی نمی توان با قرآن تحدی کرد؛ چون شرط تحدی قرآن است که سخن ارایه شده، از طریق آموختن از دیگران یا تأملات شخصی نباشد.

ثالثاً، چنان که گفته شد، شرط تحدی قرآن این است که معارضه کننده، سخنی را که می گوید، نه از کسی آموخته و نه از ذهن خودش تراوش کرده باشد. بنابراین اگر کسانی بیایند و با فراگیری از دیگران یا تأملات شخصی سخنی بگوید که در پاره ای از اجزاء و جزئیات بهتر از قرآن باشد، نافی اعجاز قرآن نخواهند بود. آنچه که کسانی مانند سقراط و افلاطون گفته اند، از دو حال بیرون نبوده است: یا از دیگران آموخته اند و یا حاصل تأملات و مطالعات خودشان بوده است؛ بنابراین سخنان آنان مصداق معجزه نخواهد بود.

البته امور خارق العاده ای که بدون تعلّم و تأمّل بوده باشد، اختصاص به انبیاء ندارد. برخی از افراد عادی نیز از امور خارق العاده برخوردار می شوند که از آن به «کرامت» تعبیر می کنند. تفاوت خوارق عادات انبیاء با دیگران این بوده است که آنان آنها را نشانه نبوت برمی شمردند؛ اما دیگران چنین ادعایی ندارند.

رابعاً، در نقل های دینی هرگز سخن در این نیست که باید به هر روایت و نقلی اعتماد شود. بی شک پاره ای از روایات دینی مجعول و یا محرّف اند و باید کنار نهاده شوند و یا شکل اصیل آنها بازشناسی گردد و آنگاه مورد بهره برداری واقع شوند.

خامساً، هرگز در قرآن تحریفی که اعتبار و شأن هدایت کنندگی آن را زایل سازد، رخ نداده است. تمام مواردی که در زمینه قرائات قرآن نقل شده، تأثیری در معنای آیات ندارند؛ زیرا قرائات قرآن شأنی بیش از روایات ندارند. تردیدی نمی توان داشت که قرآن معیار ارزیابی روایات اند؛ چون قرآن به نحو متواتر نقل شده است؛ اما روایات به نحو آحاد. به همین جهت، هر روایتی بر قرآن عرضه می شود. چنانچه با قرآن مخالفت داشت، مردود تلقی می گردد. قرائات نیز همین گونه اند. سیاق آیات به گونه ای است که هر گونه روایت و قرائتی را بر نمی تابد. حداکثر نقشی که یک قرائت ایفا می کند، این است که یک لفظ را ذووجوه می سازد؛ اما نظر به سیاق آن لفظ، تعیین خواهد کرد که کدام وجه می تواند صحیح باشد. بنابراین اختلاف قرائات هیچ زیانی به اعتبار قرآن نمی رساند.

نظرهاي شما ( )

 (چهارشنبه 91 اردیبهشت 27 ساعت 7:15 عصر)